Kurd li ser navê bingehîn ya xwe di nav geşedana Kurdistanê de li deverên Bakur û Rojhilatê welatê xwe ji bo qewimîna di navbera Tirkiyê, Îran û Sûriyê de bi awayekî fedekarî û şerxwazî li beramberî êrişên dewleta dewletên ku li ser xwe bi tevgera Kurdî re bûne.

Di dawiya sedsala 20'an de dewleta Tirk û Îranê di navbera 40-50 hezar Kurdan de hatin şehîdkirin û bêyî ku vê yekê bikaribin rawestin, hewldanên wan yên azadî û serxwebûnê di rêya siyasî û leşkerî de dewam dikin.

Bi hezaran Kurd li seranserî cîhanê li dora xwe li hemberî êrişên dewletên qirêj û li beramberî pêkhateyên din bi awayekî fedekarî û şerxwazî diçin ser rê.

Li Rojava, bi taybetî di navbera salên 2012 û 2019'an de, gelê Kurd li ser navê PKK'ê û hevkariya navçeyên din ên Rojhilatê Kurdistanê biryar dane û bi şerê wan li dijî çeteyên DAIŞ'ê hatin baş eşkerekirin.

Di dawiya sedsala 20'an û destpêka sedsala 21'an de, gelek Kurd li seranserî cîhanê, bi taybetî di navbera Bakur û Rojhilatê Kurdistanê de, li hemberî êrişên Tirkiyê û Îranê, dijminatiyê û xirabkirina deverên wan diçin ser rê.

Gelê Kurd ji bo azadiyê dijminatiyê, bêdawîbûn û şerê li dijî êrişan têne ser rê û li dijî dewletên qirêj û li beramberî pêkhateyên din bi awayekî fedekarî û şerxwazî têne ser rê.

Li gorî daxwaz û armancên gelê Kurd, ew dibêjin ku her kes li dijî êrişên wan dibe hevkariyek wan û ew ê bi rêya siyasî û leşkerî azadiyê bibînin.

Ji bo peymana "rise and fall" ya dewletên Kurdan li ser çarçoveya dîrokî, divê em pêşniyar bikin ku di nivîsa xwe de bi kurtasî hinekî ji wan rewşan re bistînin.

Di dîroka Kurdan de, hebûna dewletên Kurdan ji aliyê şêwirîna wan ve xurt bûye. Ji ber vê yekê, di navbera sedsala 10'an û 11'an de, dewleta Şahrazurê di çarçoveya Kurdistanê de hatibû avakirin û herêma Botanê bi rêvebirîya wan hate kontrolkirin.

Piştî ku emirê dewleta Şahrazurê di 1194'an wefat kir, wê demê dewleta Şahrazurê ji hêla rêveberiya siyasî û leşkerî ve destpêkir û di dawiyê de hatibû girtin û qedexekirin.

Di sedsala 16'an de, di hundirên Rojhilatê Kurdistanê de, dewleta Soranê hate damezrandin û bi rêveberiya wezîrên xwezayî û serokên xelkî ya Navdewletî hate avakirin. Di vê dewletê de, bûyerên dîplomatîk û siyasî, di navbera dewletên din ên bi navê Osmanî û Îranê de hate pêkanîn.

Li vir jî, piştî ku Osmanî û Îranî bi hev re guhertin û dewleta Soranê hat qedexekirin, wê demê êrîşa li ser gelê Kurd destpêkir û di encama wê de, ji aliyê dewletên bi navê Îran û Tirkiyê ve, rizgarî nehat.

Di sedsala 19'an de, di bin salvegera Rûsîya û Îngîltere de, gelek agahiyên nû ji dîroka Kurdan hatin derxistin. Di vê demê de, dewleta Kurdan ya Mehabadê hat avakirin û ji hêla rêveberiya Serokê Mehabadê ve hate kontrolkirin.

Lêbelê, bi destpêkirina yekemîn Cîhanê û vêyîna Kurdan di navbera Tirkiyê û Îranê de hate parçekirin, dewleta Mehabadê hat girtin û qedexekirin.

Piştî vê yekê, di sala 1946'an de, piştî şerê duyemîn Cîhanê, serxwebûna herêmên Kurdistanê hate pêkanîn û dewletên nû bi rêveberiya Kurdan hate avakirin. Lêbelê, piştî dûbarekirina hevkariya navbera Tirkiyê û Îranê û hilbijartinên serkeftî yên Osman Sabriyê, dewletên Kurdan hatin qedexekirin.

Piştî vê yekê, li ser Kurdistanê gelek çalakiyên siyasî û leşkerî hatin pêkanîn ji bo serxwebûna gelê Kurd. Lêbelê, gelek ji van çalakiyan şer û pevçûn hatin, û piştî ku Iraq û Tirkiyê bi hev re dest bi operasyonên leşkerî yên li dijî Kurdan kirin, dewletên Kurdan ji nû ve hatin qedexekirin.

Di sala 1970'an de, bi rêveberiya PDK û YNK, herêmên Kurdistanê ji hêla Tirkiyê, Îranê û Iraqê ve hate kontrolkirin û dewletên Kurdistanê hatin avakirin. Lêbelê, piştî ku Saddam Husên bi hêzên xwe li ser herêma Kurdistanê êrîş kir, û bi rêveberiya hêzên rizgarkirina Başûrê Kurdistanê, herêma Kurdistanê hate dorpêçkirin û dewletên Kurdan hatin qedexekirin.

Li vir jî, piştî ku di sala 1991'an de, piştî şerê Kuwaytê, Hevpeymana Serxwebûna Kurdistanê hat pêkanîn û serxwebûna Başûrê Kurdistanê hate amadekirin. Bi destpêkirina vê serxwebûnê, hikûmeta Kurdan hate avakirin û rêveberiya Başûrê Kurdistanê hat destpêkirin.

Lêbelê, di encama şerê Îraqê yê li dijî Amerîka û li ser aliyê din, bi destpêkirina serhildana li dijî rêveberiya Başûrê Kurdistanê, gelekî rêxistin û partiyên siyasî hatin belavkirin. Di encama vê şerê navnetewî de, rêxistinên Kurdan bi hev re dest bi karên siyasî û leşkerî yên li dijî rêveberiya Iraqê kirin.

Lêbelê, piştî ku hikûmeta Iraqê bi hêzên xwe li dijî Kurdan kirin û bi rêveberiya Amerîkayê destpêkirina desteserên li dijî Kurdan kirin, rêveberiya Kurdistanê hat tevlihev kirin.

Di dema dawî de, rêveberiya Kurdistanê li Başûrê Kurdistanê di navbera hikûmetên Iraqê û Tirkiyê de li dijî desteserên leşkerî yên li dijî PKKê diçe. Piştî ku şerên li dijî DAIŞê li Sûriyê û Iraqê pêk hatin, hêzên Kurdan bi hev re li dijî DAIŞê kirin û dîsa serxwebûna herêmên din ên li dijî DAIŞê hate pêkanîn.

Di dawî de, Kurd û Kurdistan di heman demê de her dem li beramberî hovîtiya wan ya azadiyê neçar bûne. Ev zindanên hovîtiya wan yên ku bi sedan salan dawî li dîrokê daye, têrî nûkirina xwe ya azadiyê dikin. Her wiha, bi hinceta ku Kurd bixwazin serkeftin û serxwebûn bi dest bixin, li hemberî hemû êrîşan û şeran bi taybetî jî bi êrîşên dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê ku bi ser Kurdan re tê de dijwarî û zorê li ser wan xistine, xwe bi rêxistinên xwe yên siyasî û leşkerî amade dikin.

Ev rêxistinên siyasî û leşkerî ji ber têkiliya wan bi Kurdan û hovîtiya azadiyê, li ser hovîtiya wan ya serxwebûnê û rêveberiya netewî ya Kurdistanê têdikoşin. Bi vî awayî, Kurd bi rêxistinên xwe û bi pêşketina xwe ya siyasî û leşkerî, her dem li beramberî êrîşan û zorên Tirkiyê, Îran û Iraqê, bi rêxistinên navnetewî jî, di demên dawî de xurtir û azadîxwaztir dibin. Lê, di demên dawî de jî, Kurdên ku xwe bi hovîtiya azadiyê ve girêdanî nekirine û li hemberî êrîşên Tirkiyê, Îran û Iraqê bûne tîrêj û koçber, heta ku şer û dorpêç di navbera Tirkiyê û rêxistinên Kurdistanê yên li ser kar bidin de xwe nîşan didin.

Ji ber vê yekê, rêxistinên siyasî û leşkerî, yên Kurd û navnetewî, di demên dawî de bi taybetî bi rêxistinên sivîl û jinên Kurd re xurtir û bi bandor têdikoşin. Ev bandora wan di rêxistin û rêveberiya Kurdistanê de jî wisa ye. Bi vî awayî, Kurd li ser hovîtiya xwe ya azadiyê, rêveberiya netewî ya Kurdistanê û serxwebûna xwe, bi awayekî sîstematîk û bi xurtî, têdikoşin.