Girekî berz e li rojavayê kurdistanê ye, dikeve rojhilatî bajarê Dirbêsiyê li ser riya Serê Kaniyê ye, dûrî navenda bajarê Dirbêsiyê ye bi dûrbûna nêzîkî 13 kîlomitraye, li dorhêla wî hejmareke gund hene ew jî evin: ji aliyê bakur herdû gund Melek û Delîkê ne, û ji aliyê başûr gundê Tirbe ye, û ji aliyê başûrê rojava gundê Talikê ye, û ji rojava Qeyrewan ya erebê Xemr e, û ji aliyê rojhilat gundê Hacoxlî ye, û ji aliyê başûrê rojava gundê girkundê ye.

Lênavkirin û giringiya Girê Kepez

Girê Kepez bi dû navan navdar e, li ser asta herêmê navdare bi Girê Kepez an Kepez, lê li derveyî herêmê navdare bi Kepezê Kîkan, lênavkirina yekem tê bi weteya çiyayê pez û terşan ji ber ku cihekî zengîn bû ji bo çêrandina terşan, di heman demê de gir wek penagehekê bû ji xwediyên pez re ku xwe pê diparastin ji diz û çetan, lê lênavkirina duyem vedgere ser hoza Kîkan ya kurdî ya ku xwediya wê deverêye û dîrokeke wê ya kevnar û resen li wê deverê heye bi sedê salan û sînorê vê hozê ji aliyê başûr dighêje ta Çiyayê Ebdilezîzê (çiyayê Qizwana).

Girekî volkaniya bilindahiya wî ji ser riwê erdê dighêje bêhtirî 100 mitrî li berztirîn lûtika wî ya ku şêweyê işkeftekê sitendiye li jor, dirêjahiya girê Kepaz ji rojhilat ta rojava zêdetirî 2500 mitriye, rûbera wî dighêje 1500 donimî, ziviyê wî baştirîn zeviye ji bo çandiniyê, di herêmekê de ye jê re tê gotin XETA DEHAN, barana wê pirre û hemû cureyên çandiniyê lê çêdibin, lewra rûbera wî ya giştî tevî erda ku li ser gir û derdora wî dighêje zêdetirî 250 hêktarî.Girê Kepaz dikeve nav zeviyê herdû gundan Melek û Delîkê yê ku milkiyeta wî vedgere malbata Erebo û Îso ya beşeke ji Hoza Azîzan.

Û eger em vegerin pirtûka (welatek li ser sînor) em bibînin ku bi şêweyekî hûrgilî basa rêveberiya Osmanlî di herêma sînorî ya niha sûryê-îraq-û Tirkiyê ye dike, di qernê şanzda de yê zayînî, nivîskar (Najat giwênç-û Folf-û Dîtir Hotres), ya ku hatiya weşandin sala 1997z li Istenbolê, yê lêkolîner pişt bi deftera bacên Osmanlî bestiye (mûfesel defterdar) ya sala 1564z, têde tê diyarkirin ku di wê demê de deverek hebû bi navê (Kepez) ev lênavkirin vedgere ser Girê Kepez yê ku wek semboleke wê deverê ye, û wê çaxê devera Kepez biçûktirîn deverên qezaya Mêrdînê bû ya ku girêdayîbû wê demê bi lîwayê Amedê Diyarbekir'ê, yê lêkolîner cihê wê xweşik destnîşan dike, û dibêje ew li deverên başûrê Dirbêsiyê bû, û Çemê Zirganê٭ tê re derbas dibû, û dever diket başûrê rojavayê bajarê Mêrdînê bi dûrahiya nêzîkî 40 kîlomitrî.

Berztirîn xalên bi navnîşan li ser Girê Kepez

Girê Kepez ji xelkê devera Dirbêsiyê re weke cihekî sembolîye, xelkê deverê xweşik li ser geriyane û bîranînên wan li ser girê wan hene, di salên dawî de bibû wîstgeha seyranên wan, zorbey rojên bihara xwe li ser derbasdikirin, ji cihekî diçûn cihekî, û her ku li ser xalekê radiwestîn çîrok û bîranînê xwe bi bîr tanîn, û ev xalana evin:

• Ziyaret: dikeve ser berztirîn lûtkeya Kepez, mezelê şêxekî bi navê Qisêrî ye, û li gorî agahiyan tê gotin ku ew bi neseba xwe vedgere neviyên Şêx Ebidiqadirê Gêlanî, ew goreke pîroze li ba xelkên deverê, û di baweriyên wan de seredana mezel xêr û bereketê ji wan re tîne û omîd û hêviyên wan bi cî dike, û wan ji êş, azarî û nexweşiyan diparêze, lewra bi baweriyeke pîrozî lê dinerin, û di salên berê de xelkê qurbanî û xwarinên xweş ji mêvanên mezar re pêşkêş dikirin, li ser giyanê Şêx Qisêrî ji bo ku berekatên wî ji wan re werin.
• Gorek bi dirêjbûna 7 mitran: li kêleka mezar re, dibêjin ya kesekîye bi navê Bertewîlê Darê ye, û hindek agahî dibêjin dirêjbûba wî kesê mirî 14m bû, û dema ew xistin tirbê ew li hev fitilandin an du qat kirin ji bo cihê wî di tirbê de çê bibe.
• Şikeft: di salên berê de penagehek bû ji gelek kesên ku direviyan ji zor û sitema deselatan, dema ku bi dûv wan diketin xwe tê de vedşartin, û herweha wek penagehekê bû ji gelek kesên ku tawan an kuştin dikirin û direviyan ji destê edaletê.
• Hewdên rêviyan: hewdên biçûkbûn li ser keviran çê dibûn, rêviyan av ji wan vedxwarin ji bo wisa navê wan bû hewdên rêviyan, lê anha ti hebûn ji wan hewdan re nemaye li gorî ku xelk jî dibêjin.
• Qulên rêviyan: hejmarek mezin ji qulên rêviyan li kêlekên gir û jora wî belav dibûn, bi şêweyekî girûpî ji wan re dihate gotin " komikên rêviyan" wate ew cihên ji wan re dibû penageh ku xwe tê de diparastin.hêjeya gotinê, gelek caran ew rêvî dibûn armanca nêçîrê ji aliyê xelkên deverê, lewra îroj ew giyandarên kovî û nexasim ji wan keroşk pir kêmbûne piştî avedanî zêdebûye û nêçîra bê ser û ber.
• Newala kaniyê: kaniyek avê bû anha zuhabûye, hîn şûna wê xwiyaye ta roja îroj, û dema ku mirov serê xwe datîne ser cêdera ku av jê derdihat dengê avê ta îroj jî dike xumxum, û hîn li derdora wê asarên nem û şilîyê tê dîtin.

Di kotayî de, Girê Kepez yek ji giringtirîn sembolên cuxrafiye li cezîra jor ya rojavayê kurdistanê, cihê kêf û xweşiyê ye li cem xelkên herêmê, bi taybetî li werzê biharê bihatina cejna netewa kurd cejna NEWROZÊ, govendên şahî û dîlanan li ser gir li dardikevin, gir renga reng dibe bi gul û çîçekên xwe, û wek tê gotin xwe amade dike bi hatina Newrozê.  

Cêdera ku hatiya bikaranîn û daxwiyakirin:

1. qedaya û hîwarat, kovareke werzîye, herdû hejmar 11-12, payiz 2002z, wergêr Sîpan Al-kurdî ji zimanê Almanî, û piştî lêvegerkirina cêdera sereke ya Almanî.navê cêdera Almanî jî eve: Nejat Göyünç und Wolf-Dieter Hütteroth, Land an der Grenze, Osmanische Verwaltung im heutigen türkisch-syrisch-irakischen Grenzgebiet im 16 Jahrhundert, Istanbul 1997.
2. Navê Çemê Zirganê ji hoza kurd ya bi navê " Zirrikan" hatiye û mîrê wan li Girê Mîr li başûrê bajarokê ku îroj jê re tê gotin Ebûrasên bi cî dibû.